نوجوانــی مرحلــه گــذار از دوران کودکــی بــه بزرگ‌سالی اســت. محدوده‌ی سنی این دوره از زندگی به‌طورمعمول بین ۱۰ تا ۱۹ سالگی است. مهم‌ترین اتفــاقی که در ایــن مرحلــه از زندگــی رخ می‌دهد بلــوغ اســت. علــت اصلــی زمــان شــروع بلــوغ مشــخص نیســت، امــا عواملــی مانند  ژنتیــک، عوامــل جغرافیایــی و تغذیــه می‌تواند بــر آن مؤثر باشــد.

بلوغ دارای مراحل جسمی، روانی، جنسی و اجتماعی است که این مراحل با توجه به جنسیت نوجوان تجربه می‌شود. مهم‌ترین علامــت بلــوغ جســمی جهــش رشــد قــدی اســت. در ایــن مقطــع از زندگــی بــه علــت فعــال شــدن محــور مرکــزی عصبی-هورمورنــی و ترشــح هورمون‌های جنســی، هیجانــات عاطفــی قابل‌توجهی تجربــه می‌شود و نوجــوان ازنظر روانــی تکامــل پیــدا می‌کند. بلــوغ جنســی در دختران شــامل بــروز صفــات ثانویــه جنســی ازجمله جوانــه زدن پستان‌ها، رشــد موهــای ناحیــه زیــر بغــل و تناســلی و سرانجام بروز عادت ماهانه یا قاعدگی است.

آیا دختران دارای اختلال طیف اوتیسم با دختران غیر اوتیسم ازنظر گذراندن دوره نوجوانی و فرآیند بلــوغ باهم تفاوت دارند؟ پاسخ این سؤال مثبت است. توضیح بیشتر آنکه دختران نوجوان دارای اختلال طیف اوتیسم ازنظر بلوغ جسمی که عمدتاً شامل رشد جسمی است با نوجوانان هم سن و همسان خود تفاوتی ندارند. به‌عبارت‌دیگر این افراد رشد جسمی طبیعی خود را خواهند داشت، اما به دلیل ابتلا به اوتیسم، تکامل روانی، شناختی و اجتماعی آن‌ها دچار اختلال شده و درنتیجه دوران نوجوانی و بلوغ این نوجوانان با چالش‌های بیشتری همراه است.

دختران نوجوان دارای اوتیسم بسته به‌شدت اختلال اوتیسم، درک صحیحی از هنجارهای اجتماعی ندارند. همچنین به علت اختلال در برقراری تعامل قادر به ابراز نیازها و خواسته‌های خود به‌صورت کلامی نیستند؛ به همین دلیل بیشتر والدین ممکن است در زمان بلوغ این افراد با رفتارهایی از آن‌ها مواجه شوند که مقبولیت و پذیرش اجتماعی ندارد؛ درنتیجه این موضوع باعث ناراحتی و سرخوردگیبرای والدین و نوجوان می‌شود.  درک، پذیرش و مدیریت این شرایط زمانی سخت‌تر می‌شود که نوجوان در مرحله بلوغ جنسی قرار می‌گیرد. والدین و اطرافیان ممکن است با بروز رفتارهای نابجای جنسی دختر نوجوان مواجهه شوند.

به‌عنوان قاعــده‌ای کلــی باید گفت بیــن رفتارهــای جنســی بــا تکامل شناختی و بلــوغ اجتماعــی این افراد ارتبــاط وجــود دارد. بــه علــت تأثیرپذیــری بلــوغ روانــی و اجتماعــی در نوجــوان دارای اختلال طیف اوتیسم و عــدم رشــد مهارت‌های بیــان احساســات و برقــراری ارتبــاط بــا دیگران، ایــن دســته از افــراد از هنجارهــا و قوانیــن اجتماعــی درک صحیــح و کاملــی ندارند؛ به همین دلیل ظهــور طیفــی از رفتارهــای جنســی ازجمله خــود تحریکی، نــگاه بــه دیگــران و علاقــه بــه بــدن عریــان، بازی‌های جنســی، خــود ارضایــی، عریــان شــدن در محیط‌های عمومــی، لمــس، بوســیدن، بغــل کــردن و علاقه‌مند شــدن بــه افــراد غریبــه قابل‌انتظار اســت.

اضطــراب عامــل مهــم دیگــری اســت کــه در نوجــوان دارای اوتیسم می‌تواند منجــر بــه تشــدید بــروز رفتارهــای جنســی او شــود. متأســفانه ســابقه قربانــی شــدن ازنظر جنســی در افــراد دارای اوتیسم تــا ۷۵ درصد گزارش‌شده اســت؛ به‌عبارت‌دیگر احتمال آسیب جنسی در این افراد دو تا سه برابر جمعیت عمومی است.

سؤالی که اینجا مطرح می‌شود این است که والدین دختران نوجوان دارای اختلال طیف اوتیسم چگونه می‌توانند به نوجوان خود در سپری کردن این دوران کمک کنند؟ پاسخ این سؤال در یک عبارت نهفته است و آن‌هم توانمندسازی والدین از طریق مهارت‌آموزی به ایشان است. ازآنجایی‌که والدین اولین و مهم‌ترین مربیان کودک و نوجوان به ‌ویژه در زمینه رشد و تکامل جنسی آنها هستند، توانمند کردن این گروه از طریق آموزش و ارتقای سطح خودکارآمدی آن‌ها در مواجهه با دوران نوجوانی و بلوغ فرزند خود بهترین راهکار است.

ازآنجایی‌ که آموزش تصویری یکی از کارآمدترین راه‌های آموزشی به افراد دارای اختلال طیف اوتیسم است، آموزش اندام‌های مختلف بدن به‌ ویژه اندام‌های خصوصی با استفاده از شکل‌ها و تصاویر شماتیک توصیه می‌شود. افراد دارای اختلال طیف اوتیسم درک صحیحی از هنجارهای اجتماعی ندارند؛ به همین دلیل برای پیشگیری از بروز سوء‌رفتارها و نیز عدم برقراری ارتباط با افراد غریبه باید مفاهیمی چون حریم خصوصی، حریم بین فردی و حریم عمومی به آن‌ها آموزش داده شود؛ برای این منظور والدین باید با آموزش مصداقی هر یک از این حریم‌ها مثل اتاق‌خواب به‌عنوان نمادی از حریم خصوصی، حفظ فاصله در نحوه برقراری ارتباط اعضای درجه‌ یک خانواده به‌عنوان حریم بین فردی و رعایت فاصله در محیط‌های عمومی مثل اتوبوس، تاکسی، خیابان و … به‌عنوان حریم عمومی این مفاهیم را برای نوجوان خود جا بیندازند.

فراهم آوردن فضایی برای نوجوان در منزل به‌عنوان حریم خصوصی و آموزش اینکه برخی کارها و رفتارها مانند عوض‌ کردن لباس باید در حریم خصوصی او انجام شود. آموزش به دختران نوجوان دارای اختلال طیف اوتیسم در زمینه‌ی رعایت بهداشت دوران قاعدگی بهتر است توسط مادر صورت گیرد.

برای این کار مادر باید تمام مراحل، از تعویض لباس ‌زیر تا نحوه گذاشتن نوار بهداشتی، برداشتن و دورانداختن نوار بهداشتی استفاده‌شده و شستن دست‌ها را به ‌صورت دیداری یا در قالب شکل‌های شماتیک به نوجوان آموزش دهد.

اضطراب عاملی بسیار مهم و قابل‌ توجه در بروز رفتارهای پرخاشگرانه و همراه با عصبانیت در دوران نوجوانی است و در شدت و تعدد بروز رفتارهای جنسی این دوران نیز نقش اساسی دارد؛ با توجه به این موضوع، نوجوان و شرایط زندگی او باید از نظر اضطراب بررسی شود تا چنانچه این عامل شناسایی شد، اقدامات لازم رفتاردرمانی و دارودرمانی انجام شود.

شناخت عمومی نسبت به اختلال طیف اوتیسم کم است و بیشتر  افراد جامعه به دلیل نداشتن اطلاعات کافی، در مواجهه با آنها برخورد مناسبی ندارد؛ به همین دلیل والدین نوجوانان اوتیسم  در مواجهه با ابراز احساسات نوجوان خود به سایرین باید به حدی از جرئت ورزی دست یابند که بتوانند اختلال فرزند خود را به ‌طور صحیح و به‌ دور از  خجالت و شرم توضیح دهند و به ایجاد درک عمومی نسبت به این اختلال کمک کنند.

دکتر راضیه معصومی

فوق دکتری سکسولوژی، دکتری تخصصی سلامت باروری